Programma van Eisen voor ziekenhuis in ontwikkelingsland – case Mali
Hoe wij in Mali de basis legden voor een toekomstbestendig ziekenhuis
In 2015 speelde ons adviesbureau een rol bij het opstellen van een Programma van Eisen voor de bouw van een nieuw regionaal ziekenhuis in Kayes, in het zuidwesten van Mali. Dit project bracht behoorlijke uitdagingen met zich mee, zoals een snelgroeiende bevolking, beperkte middelen en een geheel eigen lokale zorgstructuur. Samen met een multidisciplinair team van specialisten werkten we aan een toekomstbestendig ziekenhuisconcept, aangepast aan de lokale behoeften en omstandigheden. In deze terugblik delen we de inzichten en lessen uit dit bijzondere project.
De aanleiding: noodzaak voor ziekenhuisontwikkeling in Mali
Eén van de Millenniumdoelen die de lidstaten van de Verenigde Naties zich in 2000 stelden, was het terugdringen van kindersterfte in ontwikkelingslanden. In dit kader werd financiële steun vrijgemaakt voor de verbetering van de gezondheidszorg in Mali. De Nederlandse ambassade werd betrokken bij de coördinatie van deze inspanningen en schreef een tender uit voor de ontwikkeling van een nieuw ziekenhuis in Kayes, een stad met een snelgroeiende bevolking (destijds 300.000 inwoners) en beperkte medische voorzieningen.
Samenstelling team
Ons bureau werd bij dit project betrokken via architect Pierre Maas van Rothuizen Architecten, met wie we eerder succesvol samenwerkten aan diverse zorgprojecten in Nederland en Polen. Pierre deed ooit een afstudeeropdracht in Mali en kende het land. Vanwege onze expertise in zorgvastgoed en ziekenhuisontwikkeling werden wij gevraagd om een Programma van Eisen op te stellen dat als basis zou dienen voor de verdere ontwikkeling van het ziekenhuis. Ook maakte een lokale architect, Alpha Diop deel uit van het team. Om het team compleet te maken, zochten we naar iemand met kennis van de plaatselijke zorg-infrastructuur. Die werd gevonden in de persoon van Jurrien Toonen van het Koninklijk Instituut voor de Tropen. Jurrien, arts en deskundige op het gebied van zorgsystemen in Afrika, voegde zich bij het team, dat nu bestond uit:
Het Programma van Eisen: balans tussen ambitie en realiteit in zorgontwerp
Bij het opstellen van het Programma van Eisen stonden we voor een aantal grote uitdagingen. Het bestaande ziekenhuis in Kayes was in feite een oud basiskamp van het Vreemdelingenlegioen uit 1895, totaal ongeschikt voor moderne medische zorg. Daarnaast zou de bevolking in tien jaar tijd met 50% groeien, wat een grote druk op de zorginfrastructuur legde. Ons team bestond uit experts met diverse achtergronden: ziekenhuisontwerp, lokale architectuur, medische kennis en ruimtelijke planning. Samen met lokale partijen en medische professionals onderzochten we de specifieke zorgbehoeften van de regio.
We moesten rekening houden met lokale gebruiken en beperkingen. Uiteraard werken de ziekenhuizen in Mali anders dan in Nederland, andere prioriteiten zijn doorslaggevend. Zo was het belangrijk om rekening te houden met de rol van familieleden in de zorg voor een patiënt. De patiënt daar krijgt bijvoorbeeld geen maaltijd of een laken op zijn bed. De familie moet dat maar regelen. Medicijnen nodig? Als ze al beschikbaar zijn, dan moeten ze door de patiënt of de familie zelf aangeschaft worden.
Culturele verschillen in ziekenhuiszorg en hygiëne
Een ander belangrijk cultureel verschil was dat een 1-persoons ziekenhuiskamer met sanitair niet vanzelfsprekend wordt toegewezen aan een patiënt met bijvoorbeeld een infectieziekte. Welnee, de arts heeft status en claimt zo’n ruimte als prestigeobject.
Douches bouwen? Water dat zomaar langs je lijf wegvloeit, wordt als onbegrijpelijk beschouwd. Dus liever een wasbak waar je eerst jezelf en vervolgens je kleren in wast. Noodzaak dus om de inrichting zo basic mogelijk te houden.
Resultaten en impact: een toekomstgericht PvE voor ziekenhuis Kayes
Ons Programma van Eisen voor dit ziekenhuis in een ontwikkelingsland resulteerde in een compact, flexibel ziekenhuisontwerp dat rekening hield met de lokale omstandigheden. Om extra draagvlak te creëren werd de lokale ziekenhuisorganisatie betrokken bij het plan; lokale specialisten en lokale en nationale overheidsinstanties. We stelden voor om zoveel mogelijk gebruik te maken van lokale materialen en bouwtechnieken, zodat het ziekenhuis ook op de lange termijn goed onderhouden kon worden. Hoewel wij niet direct betrokken waren bij de uitvoering van de bouw, werd het Programma van Eisen gebruikt als basis voor de verdere ontwikkeling van het ziekenhuis.
Helaas verslechterde de politieke situatie in Mali na 2017 aanzienlijk, waardoor de voortgang van het project onzeker werd. Ondanks deze uitdagingen zijn de inzichten uit dit project nog steeds relevant voor onze huidige werkzaamheden.
Reflectie van de projectleider
Projectleider Henk Vermaas blikt terug:
“Wat mij het meest is bijgebleven, is hoe we voortdurend moesten schakelen tussen westerse standaarden en de lokale realiteit. Wat voor ons vanzelfsprekend lijkt, werkt daar totaal anders. Dit project heeft ons geleerd hoe belangrijk het is om flexibel te blijven en goed te luisteren naar de behoeften van de lokale gemeenschap.”
Daarnaast constateert Vermaas dat projecten in ontwikkelingslanden vaak falen doordat er geen langetermijnstrategie is voor onderhoud en kennisoverdracht.
Schakelen tussen westerse standaarden en de lokale realiteit
“Wat mij het meest is bijgebleven, is hoe we voortdurend moesten schakelen tussen westerse standaarden en de lokale realiteit. Wat voor ons vanzelfsprekend lijkt, werkt daar totaal anders. Dit project heeft ons geleerd hoe belangrijk het is om flexibel te blijven en goed te luisteren naar de behoeften van de lokale gemeenschap.”
Andere belangrijke les: het belang van duurzame oplossingen
“Gebruik lokale materialen en technieken. Dit zorgt niet alleen voor lagere kosten, maar ook voor een groter draagvlak en meer betrokkenheid bij de lokale gemeenschap. Als je iets neerzet zonder lokale aansluiting, dan blijft het niet bestaan.”
Ontbreken langetermijnstrategie
“We hebben gezien hoe röntgenapparatuur ongebruikt bleef omdat een simpele printer ontbrak, of hoe een mortuarium niet functioneerde omdat een koelunit te groot was voor de deur (zie foto hierboven). Dit project liet zien hoe belangrijk het is om na te denken over niet alleen de bouw, maar ook over opleiding, onderhoud en financiële duurzaamheid.”
Blik op de toekomst
Dit project blijft één van de meest bijzondere en leerzame ervaringen uit onze 20-jarige geschiedenis. De lessen die we in Mali hebben geleerd, passen we nog steeds toe in onze projecten wereldwijd: van ziekenhuizen in Nederland tot zorginstellingen in andere ontwikkelingslanden.
Programma van Eisen ziekenhuis ontwikkelingsland: een fotoimpressie
1
Locatie van het nieuw te bouwen ziekenhuis
Eén van de gebouwen op het terrein van het oude ziekenhuis
Deel van het oude ziekenhuis
Elk specialisme z'n eigen ruimte
Afdeling dermatologie
Het lab
Afdeling gynacologie
Uitgiftebalie medicatie
Families bivakkeren rondom het ziekenhuis
Sterilisatieapparatuur
Operatiekamer
Lokale bouwwijze met slimme details. Overstekend dakvlak voorkomt overmatige inval zonlicht. En een "open" bovenste bouwlaag vormt een isolatielaag die ondergelegen afdelingen koeler houdt
